Архіў нумароў:

Ларыса Геніюш

_____________________ Думаю, што я з камення ці з жалеза... Лісты Ларысы Геніюш да Язэпа Найдзюка. (Заканчэнне)	Зэльва, 24/ІІІ. 1980 г. Добры дзень, дарагі Язэп! Зледзянела я тут ад вечных марозаў, якім, здаецца, і няма канца. Рана 22 – у абед капае крыху са стрэхаў, а ўвогуле галалёдзіца на вуліцах жудасная. Я “патрапіла” пабіць сабе калена ў хаце! Спухае. Прыпісалі мазь і кампрэсы. Дарма цэлы м-ц выглядаем вясны. У Вас яна, напэўна, ужо ёсьць. Цешуся, што Вы паправіліся. Як чуецеся далей? Ці ўсё абыдзецца без аперацыі? Летась рабілі падобную аднаму маладому маяму сябру1, дык атрымалася добра (каменьчыкі), але і далей без таблетак не бывае… Крыху памог Трускавец (курорт). Быў ён у нас 10/ІІ на пахаванні с. п. Мужа, а 15/ІІ ужо на аперацыйным стале. Няўжо наша “маленькая” Ядзя1 ўжо пойдзе замуж? Час ляціць… Даўно ня мела ад іх ліста. Харошыя яны людзі на рэдкасьць. Нашы пісалі мне. Юра2збіраецца ў Лондан. Прасіла яго, каб ня ехаў. Падобныя падарожжы не для нас сяння. Пісаў і Алесік3. Па-польску. Каб жыў с. п. Дзедзік4, дык моцна засумаваў бы… Вырас хлопчык, паразумнеў. Піша, што сёлета ў Зэльву не прыедуць. Я і вызаву не старалася. Няхай сабе паедуць, дзе весялей крыху, адпачнуць. Памаленьку ўжо прывыкаю сама. Думаю, што і са здароўем летам будзе лепш. Учора расказвалі, як адныя бацькі тут у сяле вывучылі дачку за лекара. Выйшла добра замуж у Барысаў. Нейк угаварыла іх прадаць хату і пераехаць да іх па выгоды. Пасяліла іх у кухні, а калі прыйшлі госці, дык сказала, што гэта іх домработніца са сваяком… Уцяклі ад іх бацькі! Ён пасе каровы ў калгасе, яна ходзіць на працу. Далі ім нейкі куток. Людзі ўчора ледзь ня плакалі, такое ўспамінаючы. Расьце нам – “арыстакратыя”, і бацькі беларусы ў кажушку – устыдна ім. Так і Алесіку маяму ўстыдна ўжо пісаць па-беларуску… Нічога не парадзіш. У мяне толькі бывае болей людзей, як на якія сьвяты. Іначай круг маіх тут сяброў в. абмежаваны. Так трэба. Рэдка хто з далёкіх паказваецца. Ды кожны моцна заняты сваімі клопатамі, якіх не бракуе нікому. Я ня ведаю, ці будуць мяне яшчэ друкаваць. Сяння модны інакшы дух паэзіі, на жаль. Я люблю народнае, трывалае, вечнае, а гэта ня ўсім даспадобы. Ды і час гэты крыху лезе на нэрвы. Нейк ня вельмі спакойна на сьвеце. Я лічу Кітай не найлепшымі суседзямі, ды і многае іншае мне не падабаецца. А наша бел. поле любіць спакой… Хлеб тады падымаецца, расьце найлепей. Але што ўжо Бог дасьць! Мы тут збоку. Вітаю Вас з Велікоднымі Сьвятамі! Жаль, няма нават бел. паштоўкі. Такіх у нас, амаль, не бывае. Вельмі я засумавала, што Вы захварэлі. У мяне, сапраўды, ня многа сяброў, а Вы адзін з іх найлепшы. Бел. каляндар на 1980 г. маю. Пісала мне Людвіка Антонаўна5 [Зоська Верас], што п. Бэргман6 нарабіла памылак, недакладнасьцяў, пішучы пра Родзевіча7. Яна гэтую справу добра ведае. Пісала на днях. Шмат дапамагае, дае матар’ялы мянчанам пра тых, якія адышлі ўжо, але пакінулі свой сьлед на ніве нашай культуры. Жыве яна ў лесе. Пры ёй дарагі яе ўнук Слаўка. Працуе ён у Вільні, і ўсе вольныя хвіліны аддае Бабусі, дрэвам, гароду, цяпліцам. Дачка з зяцем таксама ў іх частыя госьці. Мяне да іх некалі вазіў Янка Шутовіч8. Як яны так хутка пагасьлі ў Вільні!.. Апошні раз была ў нас п. Вераніка Клімовіч1, 8/ІІ, здаецца, у 76 г., а ўвосень – тэлеграма аб сьмерці! На пахаванні А. Клімовіча2 я была. Ён быў маім харошым сябрам. Было яму цяжка, так, як і мне, ад нявесткі пераважна… Амаль аналагічна. Калі апошні раз палажылі яго ў больніцу, дык не дазволіла Паўліку пайсьці да бацькі! Тады аблаяў яе ў аўтобусе пры людзях адзін чалавек. Паўлік паехаў. Назаўтра завёз Дзеду Людмілу – унучку. Ён паблагаславіў яе і памёр… Усяго не напішаш. Як было б добра сустрэцца нам у жыцці. Заставайцеся здаровыя! Вітайце жонку! Ваша Ларыса. Зэльва, 20/ІV. 1980 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Толькі-што быў ад Вас ліст! Я в. непакоілася Вашым маўчаннем. Зьбіралася Вам пісаць. Сумна, што вы хварэлі. І я сяння ня ў цэркві. Вы маеце рацыю, калена – гэта дэлікатная справа. Баліць не перастае. Горш тое, што выклікалі ўжо “хуткую дапамогу” і з сэрцам. П’ю, што мне прапісалі, хаджу на ўколы. Мала мне лепш. Пра сябру М. Пецюкевіча3 я чула тут ад сяброў. Які жаль, што і Ён хварэе. Язэп, мілы, калі гэта хоць крыху магчыма і ня вельмі дорага, дык прышліце мне, калі ласка, лек “Terpinex” ад нырак. Гэты лек в. патрэбны аднаму сябру, моцна хвораму на ныркі. Яму ўжо рабілі раз аперацыю, але зноў пагоршала. Мы з Данусяю Б.4 прасілі гэты лек у Юркі, але яго не дапросішся, а справа пільная. Шмат хто хварэе ў нас на ныркі, і чаму? Дарагі, харошы Язэп, пані Веранікі5 ўжо колькі гадоў няма на сьвеце. Нейк была ў нас 8 сакавіка (дзень нар. с.п. Мужа). Гутарылі мы пра яе брата с. п. Янку Шутовіча, які так неспадзевана памёр. Яна прадала якраз ягоную бібліятэку. Мела грошы, хацела пажыць, паехаць недзе, а ў восені тэлеграма аб Яе сьмерці! Я не магла паехаць, бо с. п. Муж мой яшчэ працаваў, але ня мог быць ужо сам бяз догляду. Быў, як малое дзіця, якога нельга было пакінуць на гадзіну нават, калі зьнясілены, з кашлем і задышкаю вяртаўся дамоў. На пахаванні с. п. Адольфа я была. Давялося сказаць пару слоў на магіле. Хавалі яго ў Клешчалях, побач з касьцямі ягонага бацькі, які быў кавалём і ўпаў, здаецца, зацягаючы звон на вежу касьцёла. Могілкі там харошыя. Касьцёл драўляны, арган сякераю парубаны, усё зьнішчана. Калі пан Адольф меўся вярнуцца дамоў, дык раптам утапіўся ў Віллі іх 12-ці гадовы сын Юстын. Быў Ён надта здольны да музыкі і наагул разумны хлопец. Было гэта на дзень Веранікі. Застаўся ім Паўлік, які некалі перанёс менінгіт і працаваў звычайным рабочым. Трымалі яго там за надзвычайную чэснасьць. Яму купілі хату ў Павільнюсе (перыферыя Вільні). Ажанілі з Марысяю, дзяўчынаю з Дуляўцоў, сваячкаю Ярэміча6. Думалі, што так будзе добра. Адзін пакойчык яны зарэзервавалі сабе (усяго там чатыры пакоі), калі прыедуць да іх на нядзелю. П. Адольф працаваў арганістам. Дом купілі на імя Паўліка. Марыся аказалася проста сволаччу. Настроіла Паўліка супраць бацькоў, і ён не дапускаў да іх Людмілы, адзінае іх, любімае ўнучкі. Браў беднага бацьку за грудкі, не пускаў у іх пакойчык. Было ўжо на нач, і п. Адольф папытаўся: а дзе ж спаць мы будзем? У хляве, адказала Марыся… Яны сілаю ўвайшлі ў свой пакойчык, ня спалі, плакалі. Было гэта апошні раз. П. Адольфа забралі ў больніцу. Марыся не пускала да яго Паўліка, але нехта вылаяў яе ў аўтобусе рускім матам перад людзьмі за гэта, і тагды яна дазволіла Паўліку паехаць да Бацькі. Назаўтра прывёз яшчэ Паўлік Людачку. П. Адольф паблагаславіў яе і – памёр… Хавалі Яго хораша. Ксяндзы літоўскія прыехалі і ў Клешчалі. Мы ўсе ехалі туды аўтобусам ля труны. Людзей было многа. Землякі прыехалі і прыйшлі развітацца з ім. Была і вячэра ўдома. Я асабліва сябравала з п. Адольфам. Ён быў, як энцыклапедыя. Калі мы з Ім хадзілі па Вільні, па Росах1, Ён усюды спыняўся і многа распавядаў мне пра кожнага чалавека, пра кожную магілу. Мы былі і са с. п. Мужам у Вільні. Наагул яны як пражакі ўжо цесна сябравалі з сабою. Так нечакана, нейк адразу памерла ўся гэта сям’я. І Марыся, і жонка Я. Шутовіча, літоўская паэтка, і Клімовічы, і сам Я. Шутовіч яшчэ такі моцны, здавалася, чалавек. Усё гэта для мяне, як загадка… Яшчэ п. Вераніка да нас прыязджала, каб мы пераехалі ў іхнюю кватэру ў Вільню… Мы адмовіліся. Зоська Верас сябруе і перапісваецца з п. Бэргман, дык яна сама пэўна ўсё ёй напісала. Усё сказаць пра Клімовічаў, дык на гэта трэба было б сустрэцца… Язэп дарагі, Землячок мой мілы і родны, не хварэйце, прашу, трымайцеся! Вельмі я рада заўсёды з Вашых лістоў, з кожнае вестачкі ад Вас. Язэп, калі б Вы маглі яшчэ прыслаць мне фанендаскоп. Мужавыя сваякі вучаць сына на доктара і даюць мне тут “малако ад кароўкі” (якія ў Зэльві амаль зьвяліся). Напішэце толькі цану! Дзякуй за мілую Велікодную картку. Не хварэйце болей! Вітайце жоначку мілую. Усяго, усяго Вам найлепшага. Ваша Ларыса. [На палях 1-й старонкі:] Вельмі шкада Петруся Броўкі2. Любіў Ён Беларусь нашую па-свойму і многа зрабіў у жыцці. Пішэце, Язэп! Ларыса. Зэльва, 17/V. 1980 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Як я рада, што Вы ўжо ходзіце, працуеце крыху! Спадзяюся, што сонейка паставіць Вас на ногі і Вы мне пра гэта напішаце. Лекі, якія я Вас прасіла, Юрка прыслаў таму сябру, археолагу, які пасьля аперацыі чуецца добра, але “каменні” растуць, і трэба з імі ўсё змагацца. Гэтыя людзі памагалі мне ў цяжкую хвіліну, і я такога не забываюся ніколі. Пісаў Міхась3, прасіў у мяне вызаў. Падала ўжо на вызаў яму і Юрку, дык, можа, і той фанендаскоп прывязуць з сабою, бо студэнта таго, сваяка с. п. Мужа, Міхась ведае. А з каленам сапраўды дрэнна. Хадзіла цяпер на электрамасаж. Крыху лягчэй, але, дзіўна, залежыць усё ад пагоды! І з сэрцам няважна, але гэта ўсё нецікава. Галоўнае тое, што прыехалі 2/V сябры на пару дзён і паставілі помнік па с.п. Яначцы, агарожу. Усё в. скромна, непрэтэнсіянальна, але зроблена з густам і любоўю, таму выглядае прыгожа. Здымак зроблены ў Польшчы. Усе захопленыя, а я рада, што споўніла свой сьвяты абавязак перад с. п. Мужам. Агарожа зробленая на дваіх. На дзікім холадзе працавалі дарагія сябры, але ўсё зрабілі адмыслова! Юрка, акрамя здымка, не пацікавіўся нават ні якасьцю, ні цаною… Бог з ім. Свае людзі дапамагалі мне тут хто чым мог. Грэліся гарэлкаю, добрым словам і цяплом ад нашай добрай, старое печкі, якой ужо, недзе, 80 гадоў! Дасканалых такіх сяння рабіць нат ня ўмеюць… З усіх прыгатаваных мною страў, сябры маі елі найболей дранікі, бульбу, шчавей… Не былі б гэта Беларусы! Вострыя да працы і на язык, крыху паперастывалі, але стварылі адмысловы настрой! Нават я хахатала, калі зьвязалі мне веніка, бо ў нас быццам прымакі сьпяць на веніку. Падушкі ім не даюць. Яны сябе назвалі “Прымакамі”, але на веніку ўсё ж я іх не паклала. Работа была цяжкая, бо давялося крыху здымаць горку. Але ўсё зроблена, усё выглядае дасканала, і сэрца маё супакоілася. Мае “джэнтэльмены” пісалі, што чуюцца здаровымі, як дубы! Дзякуй Богу! Май, пакуль-што, жудасны, з прымаразкамі, вятрамі і бяз сонца. Сяння дождж, ад якога “круціць” мае ногі. Нікуды ня йду сяння, і таму Вам пішу. Пра Клімовічаў, на жаль, напісала Вам ня ўсё. Рэшту раскажу пры сустрэчы. Нейк маі лісты не даходзяць да Юзі1, таму перадавайце ім ад мяне найлепшыя пажаданні. Я в. люблю і шаную гэтую Сямейку. Вам жа, дарагі Язэп, рашуча забараняю хварэць! У Вас там ёсьць добрыя лекі, таму трымайцеся! Я проста не прадстаўляю Вас хворым! Гароду я яшчэ не садзіла. Ён у мокрым месцы, ды ўсёроўна ў холадзе нічога не расьце. Цьвітуць у мяне толькі раннія нарцызы ды пару туліпанаў, але будзе іх, недзе, сотні! Мой с. п. Муж надта любіў кветкі, і калі яны зацьвітаюць, дык заўсёды хочацца пацешыць яго найпрыгажэйшымі, як некалі. У Ягоным кабінеце стаялі заўсёды найлепшыя кветкі, якія насіў Ён з хаты. Божа мой, як цяжка ўсё гэта ўспамінаць. Усе ў нас устрывожаныя такой халоднай і позьняй вясною. Пабачым, які будзе чэрвень. А мне цяпер трэба бяліць хату, маляваць падлогу, бо ў нас год пасьля сьмерці гаспадара хаты ня беляць… А там чакае мяне мой 70 год… Ня верыцца! Сяброўкі пісалі, каб ня думала пра гэта. Усе, па “добраму, старабеларускаму” абычаю, прыедуць – з торбачкамі… Думаю, што абыдзецца і бяз торбачкаў. Бульба і да бульбы яшчэ знойдзецца ў маёй хаце. Галоўнае, што прыедзе Міхась. Жаль, Алеся ня будзе са мною… Шкода Пецюкевіча. Як цяпер Ён чуецца? У нас многа людзей, нейк, хварэюць на ныркі. На вантробу таксама. Крыху замнога тут п’юць Беларусы, а жаль… А людзі ўсе садзяць бульбу! Вось працавіты народ! Шкада толькі, няма для іх тае зямелькі, якая ім сьніцца. Жыве яшчэ ў душы народу гаспадарскі, сялянскі інстынкт, асабліва трывожыць вясною… Бывайце, Язэп! Трымайцеся, мой дарагі. Пішэце справадачы аб сваім здароўі! Вітайце жонку. Ваша Ларыса. Зэльва, 30/VІ. 1980 г. Даражэнькі Язэп! Даруйце, што спазьнілася з лістом. У нас год нельга бяліць, калі нехта памёр. Нельга было і раней маляваць падлогу. С. п. Яначку цяжка дыхалася. Вось і ўзялася я цяпер за працу. Памаглі суседкі, але найболей давялося рабіць самой. Прыхварэла з гэтага. Цяжка было браць у рукі, пераносіць, сартаваць кніжкі-скарбы. С. п. Муж, як жывы, здаецца, стаяў побач. Усё пакінула як было, як сьвятасьць… У хаце цяпер чыста. Адзін пакой як бібліятэка, але кніжкі па ўсіх пакоях. Іх безьліч, акрамя медыцыны. Усебаковая зацікаўленасьць с. п. Яначкі захапляе мяне. Цяпер не магу купляць кніжак. На днях купіла толькі “Маладосць”. Там ёсьць мае вершы. Вышлю Вам іх. Цяпер мушу ўзяцца за свае вершы. Прыслалі рукапіс для паправак. Кніжка будзе называцца “На чабары настоена”. Працы, і паважнай працы, даволі. Рада вельмі, што паставілі помнік і агарожу. Усё выглядае хораша і салідна. Горай са здароўем. Пастанавіла крыху сябе глядзець. Кніжка запланаваная на 1982 г. Юры і Міхасю выслала вызава. Атрымалі ўжо. Цяпер зажадала вызаў нявестка. Сяння падала ўжо на гэта паперы. Безумоўна, упісала і мілага Алесіка. Вельмі хачу яго бачыць. Моцна перажыла тое, што адчапілі і ўкралі ноччу маю аўчарку. Са шчанючка яна вырасла на прыгожую Альму. Кажуць, што ўзялі за яе добрыя грошы. Я гэта адхварэла. Цяпер я зусім адна. Есьць і ў нас нелюдзі. Як і ўсюды. Без “сваіх” тут не абышлося. На панадворку мы не адныя. Палова дому – дзяржаўная. Там кватаранты. Я ноччу чула, як яна брахала, супраціўлялася, але я баялася выйсьці, бо в. было дрэнна з сэрцам. Як вашае здароўе? Пісала мне Людвіка Антонаўна В., што ў сябры Пецюкевіча паважная хвароба нырак, але Ён пра гэта ня ведае… Небеспекі няма, але лепей, калі ня ведае. Дай Бог яму здароўе! 70 год – дата сумная, але жыць трэба, ды і творчасьці яшчэ ад мяне спадзяюцца. Буду трымацца! Усяго Вам добрага! Вітайце сваю сямейку ад мяне. Ваша Ларыса. Зэльва, 12/VІІІ. 1980 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Колькі дзён, як у дарозе да Вас і “Полымя”, і “Маладосць”. Даруйце, што крыху затрымалася з лістом. Забегалася, стамілася. З нашых быў толькі Міхасёк, які хутка мусіў ад’ехаць. Сьпяшаўся. Здаецца мне, што было ў нас в. хораша. Перадусім многа кветак. Букеты пачалі прыносіць яшчэ задоўга да юбілею. Прыехала многа харошых сяброў. Адзін пакой быў застаўлены сталамі. Па белых абрусах тканыя нашыя паяскі. Была чарка, было і да чаркі. Міхась казаў – каралеўская гасьціна, але яна была толькі – беларускай. Жаль, не было дарагога маяго с. п. Гаспадара. Сябры перад застольлем адведалі і Яго. Хораша прамаўлялі. А як грымнулі – “Пад гоман вясёлы”, дык спыніўся мне дых, бо гэтую песьню праз усё жыццё пяяў с. п. Яначка. Хто ня змог прыехаць, дык прыслалі падаркі і мілае віншаванне, размаляванае і напісанае ў стылі і спосабам скарынаўскіх друкаванняў. Кожны падарак – прадуманы харошы родны сувенір ці нешта зробленае сваімі рукамі. З цеплынёю, з любоўю. Калі далі слова Міхасю, дык зумеліся, як талкова, як хораша выступаў Ён на роднай мове. Хлапец ня п’е. Усім ён в. спадабаўся. Паэтку Ніну Мацяш унесьлі на руках у хату. У яе хворыя ножкі. Маладзенькая яшчэ, в. прыгожая. Цудоўна пяе, дэкламуе. Сястра яе прывезла на сваёй “Волзе”. Была і мілая Дануся Бічэль. “Паэзія – гэта не задзіранне і не на нервах веку ігранне – а самазнішчэнне, самазгаранне. Ларыса Антонаўна – Вы як ранне”… Чытала яна за сталом зваротку за звароткаю. Хораша, узварушліва ўсе прамаўлялі. Нехта вылез з аўтобуса, каб нарваць у полі букет васількоў… Высокія, чырвоныя гладыёлусы. Два букеты белых лільяў ля іх, а далей ружы, васількі, рамонкі і ўсяго, усяго. Толькі-што быў ліст ад Міхася. Богу дзякаваць, заехаў шчасьліва. Крыху тут закахаўся… І ў гэтай справе адносіцца з даверрам да бабусі… Залатое дзіця. Каля 15/VІІІ мае прыехаць сюды Юра. Змушаная кончыць ліста! Усім сэрцам дзякуй Вам за добрыя словы. Вітайце сваю мілую жоначку. Ваша Ларыса. [На палях 1-ай старонкі:] Госьці ішлі яшчэ праз цэлы тыдзень… Дзякуй ім, нашым добрым, простым людзям за тое, што ёсьць у іх сэрцы. Зэльва, 12/ІХ, 1980 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Даруйце ласкава, што спазьнілася з адказам. Дзякуй Вам за добрае слова аб маіх вершах. Яны ўжо ня тыя, што раней. Старасьць болей стрыманая, павольная. Выдаючы “Невадам з Нёмана”, мяне ніхто не пытаўся, дзе я нарадзілася. Усім нечаму здавалася, што ў Гудзевічах. Я нарадзілася ў Жлобаўцах. Гэта 12 км. ад Гудзевіч, два ад Воўпы і, мусіць, 8 ад Рэплі. Гэта быў фальварак маяго таты. Некалі тата мой загневаўся на дзеда Паўла. Пакінуў на полі каня і баронку, а сам уцёк на японскую вайну. На шчасьце, вайна ўжо канчалася, і тата прывёз з сабою толькі высокую, кудлатую шапку і медаль: “Да вознаградит вас Господь в своё время”. Пасьля, калі мы падрасталі, а Тата часам падпіў, Мама казала яму: “Да вразумит вас Господь в своё время”. Дзед сустрэў сына па біблійнаму. Першае: адмыў яго ў лазьні. Склікаў гасьцей, зарэзалі парася і баранчыка, а пасьля, дзеля спакою, ажаніў яго. Мама мая родам з Завадзіч. Гэта сяло ля Чарлёнай. З роду Манютаў. Дзед арэндаваў чужыя маёнткі. Сваяго ня меў, бо вучыў дзяцей. Вось тады мой дзед Павел (Гудзевіцкі) купіў у графа Красінскага на банкаўскі доўг невялікія Жлобаўцы. Мама яшчэ крыху дакупіла зямлі за свой пасаг. Там, 27/VІІ 1910 г. (па старым стылі) я і нарадзілася па смерці каханай, першай дзяўчынкі – Ліды. Была, казалі, в. капрызная, худая. Аднойчы вецер ледзь не панёс мяне ў неба. Вучылася я ў Ваўкавыску. Жаль, дарагі Язэп, што Вы тады гэтага ня ведалі. Цягнік хадзіў ноччу, аўтобусаў тады не было, коні мелі заўсёды шмат працы, дык ня раз, калі в. захацелася дамоў, я бегла чарэзпале з Ваўкавыску ў Жлобаўцы. Гэта было якіх 30 км. Тата дзівіўся лёгкасьці маей і адвазе. Аднойчы падыходжу сваім балотам да Жлобаўцаў, а каровы рычаць на балоце, сабраўшыся ў купу, аж страх. Не відно пастуха. Калі прыбегла, дык тата аж зьбялеў. Ці не сустрэлі цябе ваўкі? Не, кажу. Толькі што бычка разарвалі за могілкамі. Дык вось чаму рычалі каровы... Я была в. непрыгожая і нікому не падабалася. Гэта пазьней ужо пачалі панець, страляцца ды выкрадаць мяне ад бацькоў, аж пакуль досьмерці не замацаваў мяне харошы і дарагі мой с.п. Яначка. Пасьля гімназіі я была ўдома. Вучыць далей мяне не было грошай, бо надта быў цяжкі бацькоўскі доўг на Жлобаўцах, бязьмерна высокія падаткі. На працу ня бралі дзяцей “багатых” бацькоў, і гэта было маё шчасьце. За гэтыя годы, ужо з асьветаю, я яшчэ цясьней зжылася з бел. народнай стыхіяй, якая ад народжання бурліла ўжо ў маім неспакойным сэрцы. Такую мяне і ўбачыў с.п. Муж. Пару слоў, Язэпку, я ўжо Вам напісала, але трэба паўнейшы адказ на пы­танні. Мой юбілей закончыўся трагічна. Прыехаў мой “высокакультурны” сын, прыехала і яго жонка з Алесем. Абое надта наракалі, што ня маюць грошай (я ў іх нічога не пытала). Пасьля сын пачаў нудзіцца, наракаць на тое, што трэба ехаць яму, “сьветавому інтэлігенту”, у нейкае захалусьце, бо “выпадае” хоць раз у год паглядзець на старую маці. Даслоўна гэта. Я, безумоўна, звольніла яго з падобных “абавязкаў” на будучыню. А пасьля ён паказаў такую “культуру”, так закончыў сьветлае маё, сяброўскае сардэчнае сьвяткаванне, што ратуюць цяпер маё сэрца нітрагліцэрынам і інш. Падняўся і ціск крыві. Крышку мне ўжо лепей. Бачыце, сумленне рэч зусім ня модная. У руку яго ня возьмеш, яно не аплочваецца. Але, калі яно хоць крыху захавалася ў маяго нашчадка, дык думаю, што сам ужо ніколі не пасьмее пераступіць парог гэтай няшчаснай, асірацелай, спаганенай імі, а дарагой усім добрым людзям – хаты. Яна бедная, старая, сялянская, але добрыя людзі яе не мінаюць. Што да Вашай дачкі, дык мне аб гэтым сказала нявестка. Дачка Ваша разумная, сама ведае, што робіць. Я раджу Вам прыняць і благаславіць тое, што народзіцца, і не пытацца нават пра таго “бацьку”, якога яна ні знаць, ні назваць Вам ня хоча. Часы мяняюцца. Гэта яе справа. Вам давядзецца толькі дапамагаць. Так здарылася і ў маёй знаёмай. Маці яе з гора памерла. А яна гадуе цяпер сваяго Вадзіма. Працуе асістэнткаю ў знамянітага прафесара, шчасьлівая. Язэпку мілы, прамоклі мы тут наскрозь. Бульба ў нас, як гарэхі. У гародзе толькі крыху часныку, буракі ды морква. Яшчэ ўсё падымаюць палеглае жыта. Пагоду не заплануеш. Да яе трэба нейк дастасоўвацца. У адных ліўні, а ў другіх засуха. І людзі сталі нейкія ненармальныя. Адзін стары бацька, пару тыдняў таму, засёк сына ноччу. Забіў нявестку, трое ўнукаў і сам пад раніцу павесіўся. Адзічэў, адурэў чалавек начыста. Доўга мы не маглі прыйсьці да сябе пасьля гэтай падзеі. Нейкі цень лёг на душы людзей. Валачыўся ён недзе па цэлым сьвеце, а на старасьць вярнуўся дамоў. У нашым народзе падобнага яшчэ не было. Вельмі добрае ўражанне пакінулі па сабе ўнукі. Толькі з малодшым нявестка не дала мне нават пагаварыць… Ён в. шчыры і мог бы шмат расказаць. Няхай Бог ім памагае і дасьць розум маяму “культурнаму” сыну-лекару, хоць такі, як у ягоных продкаў земляробаў малапісьменных. Між іншым, так некалі сын завяршыў і маё 60-годдзе. Яшчэ адзін яго візіт, і па мне будзе. Як ратаваць яго, як дапамагчы? Жыву адна. Днямі бывае поўна людзей, а начамі зусім адна. Страшнавата. Што пішуць Вашыя? Куды паехала маладая пара ў шлюбнае падарожжа? Якія перспектывы далей? С. п. Муж мой лічыў іх самымі чэснымі і добрымі людзьмі. Я таксама. Учора перадавалі выступленне літаратурнага аб’яднання з Наваполацка па тэлебачанні. Высокі інтэлектуальны ўзровень і сапраўдныя таленты, ды вернасьць зямельцы нашай маладых літаратараў. А якая мова! Такія будуць бараніць гуманныя вартасьці культуры сваяго народу, каб дастойна ўнесьці іх у скарбніцу агульналюдскай культуры. А цяпер наказ вам абоім: глядзеце сябе ўзаемна, сваяго здароўя. Бяда, калі людзі ўміраюць. Калі родзяцца, дык гэта шчасьце! Богу дзякуйце за ўсё, што Ён пашле Вам, і ўсёй душой будзьце пры мілай Люцынцы1, бо напэўна нялёгка ёй беднай. У гэты час і заўсёды будзьце найлепшымі сябрамі пры ёй. Жадаю Вам шчасьця і здаровячка! З павагай і цеплынёй да вас абоіх Ваша Ларыса Геніуш. [На палях 1-й старонкі]: Нечаму ня піша мне Міхасёк. Ня піша Ён і дзяўчынцы, якая тут сохне па ім… Ці хоць там усё ў парадку? Ваша Ларыса. 16/Х. 1980 г. Добры дзень, дарагі і шчыра паважаны Язэп! Віншую Вас з мілым унукам! Зычу яму добрага здаровячка, хораша расьці. Ня толькі з твару, але розумам і натураю няхай будзе падобны да Вас! Вам і Вашай мілай Жоначцы, а галоўнае п. Люцынцы зычу радасьці з Яго і сьветлай гордасьці матчынай. Дзякуй Вам, што гэты Дар Божы прынялі ад чыстага сэрца, разумна і па-хрысьціянску. Няхай усё ў Вас будзе шчасьліва і добра! Тыя толькі сябры і тыя толькі добрыя бацькі, якія ў трудную хвіліну пры сваіх дзецях! Як сяння шчасьлівая п. Людвіка Войцік са сваяго ўнука. Ён ужо “кібернэтык”, але ўсёй душою пры сваёй Бабусі. Маці з айчымам (Лявонам Луцкевічам)1 жывуць у Вільні, а ён адразу сьпяшаецца ў лес да Бабусі. Шчэпіць дрэўцы, гадуе гародніну, мае шмат кветак. Бабуся ім толькі і жыве. Днём ён на працы ў Вільні, а кожную вольную хвіліну аддае сваёй бабцы. Выпадак быў аналагічны. А цяпер проста праменіць удзячнасьць маладога інжынера сваёй бабусі за яе апеку і сэрца. Хораша! Галоўнае тое, што Маці і Дзіцятка здаровыя! Я крыху затрымалася з адказам. Моцна хварэю. Пасьля электракардыяграмы мяне пастанавілі пакласьці ў больніцу. Ледзь адпрасілася. Абяцала нічога не рабіць, памаленьку штодзённа хадзіць на ўколы. Выпісалі аж 6 гатункаў лекаў. Прытым трое розных уколаў. Не магу сказаць, што мне лепей, але што ўжо Бог дасьць. Калі б я ўмела сварыцца, выкрычацца, дык было б лепей. Я горда, велікадушна ўсё прамаўчала, дык таму і вынік такі трагічны… Мае мілыя суседкі былі пры гэтым і глядзяць цяпер мяне, як малое дзіця. Стараюцца, каб мела ўсё на зіму. Прыходзяць на ноч. Ужо ад леташняга году яны з жудасьцю ўспамінаюць “адукаванага доктара”. Вашыя дзеці інакшыя. Можа і таму, што на Вашай сьмерці не залежыць нікому… Я гэта ведаю. Прашу толькі Бога, каб унукі мае былі добрымі людзьмі, думалі самастойна і мелі адвагу быць чэснымі і дастойнымі, як і належыць быць чалавеку. У нас безупынна дажджы. Можна сказаць, што ўвесь народ капаў бульбу. Яна летась меней ураджайная. На нізкіх мясцох дык пагінула, пападгнівала. Мне на зіму бульбы хопіць. Яшчэ ўчора два маладыя хлапцы, сваякі с. п. Яначкі, укінулі мне ў склеп цэлы мяшок. На бабку, казалі. Мы ўсе тут моцна перажылі трагічную сьмерць П. Машэрава2. Гэта быў ра­зумны і в. гуманны Беларус. Народ моцна шкадуе Яго. Быў дэмакратычны заў­сёды і свой. Вельмі стараюся выздаравець, каб хоць зноў пабегчы на могілкі. Адзін школьнік зрабіў мне там лавачку, каб пасядзець. Памаляваў яе. Ападае ўжо лісьце, але прымаразкаў яшчэ не было. Яргіні яшчэ цьвітуць. Дрэнна тое, што і Вы хварэеце на сэрца. Раджу і Вам пахадзіць на ўколы хоць прафілактычна. Вы в. патрэбны. Вашыя цяпер мне, амаль, ня пішуць. Раней можна было б паслаць у падарунак маладой пары хоць дывана. Цяпер гэта забаронена. Усё тканае забаронена высылаць з Беларусі, а там, у Іх, яно лепей захавалася б, як тут, асабліва нашыя старыя, гэаметрычныя ўзоры. Няхай будзе шчасьліваю мілая Ядзя са сваім мужам. Лепей добры чужы чалавек, чымсьці свой, ды ліхі. Харошыя ў іх дзеці. Галоўнае тое, што здольныя. Бачыце, як нямнога ўжо трэба, каб мяне даканаць… А было так сьветла і так хораша, што я думала, буду яшчэ жыць доўга… Пісалі нашыя, што ў ЗША адзначылі дзень (450 год) Вялікага Літоўскага Статуту3. Было 14 рэфератаў. Статут пераклалі з бел. на ангельскую мову. Мяне гэта в. кранула і як Беларуску і як Славянку. Хораша! Зычу Вам, перадусім, добрага здароўя. Няхай мілы хлопчык расьце Вам на радасьць і вясёлым гоманам напаўняе ціхі Ваш дом. З глыбокай павагаю і шчырасьцю да Вас усіх Ларыса Геніуш. [На палях першай старонкі:] Мы са с. п. Мужам в. многа дароўвалі сыну і нявестцы. І я ім дароўваю, але ёсьць хвіліны, на якія нельга забыцца. Дрэнна мне робіцца, нават, калі я іх успамінаю. Няхай Бог ім даруе. Ваша Ларыса. Зэльва, 9/ХІІ. 1980 г. Даражэнькі Язэпка! Пішу Вам запар другога ліста. Людвіка Антонаўна прыслала для Вас пару слоў, дык перасылаю. Думаю, што Вам будзе міла атрымаць ад яе вестачку. Мая прастуда ніяк не праходзіць, хоць пераважна сяджу ў хаце цяпер. Як маецца Марцінка?1 Ці ўжо ўсьміхаецца? Людвіка Антонаўна в. міла пра Вас успамінае. Яе адрас: Вильнюс – 49, ул. Архитекту 132, кв. 69, Луцкевич Галина Антоновна (для мамы). Яшчэ раз жадаю ўсім Вам радасных Калядных Сьвят! Няхай шчодры і мірны будзе для ўсіх нас надыходзячы 1981 г.! Чытаем пра Вас, слухаем, непакоімся2. Толькі б усё было добра! Лісты ад Вас нейк цяпер не даходзяць. Сяння прыйшла “Ніва”. Даўно яе не было. Чакаю вельмі весткі ад унука. Каб магла, забрала б яго да сябе тут вучыцца, але і тут нелёгка. Яшчэ раз Вам – Вясёлых Калядных Сьвят. Усіх шчыра вітаю. Марцінку цалую ў лапкі. Ваша Ларыса Геніуш. [На адвароце старонкі – верш “З родных гнёздаў, з каханай старонкі…”] Зэльва, 18/ІІ. 1981 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Ня ведаю, як Вам дзякаваць за шчырасьць, за вестку пра маяго сына. З гэтага пачынаю. Бо гэта найболей баліць. Званіла ім. Вельмі дрэнна было чутно. Пачула толькі, што было тры нажавыя раны. Адна ў вісок. Бандыт на свабодзе, і ўсё гэта – сьмярдзіць… Прычыны напасьці ня ведаю: наагул нічога ня ведаю. Маю зноў клопаты са сваім сэрцам. Колькі ж можна? Язэпку, родны, напішэце мне ўсё, што ведаеце ў гэтай справе, бо ніхто аб гэтым не напісаў ні мне, ні Міхасю. Усё гэта болей як непрыемна. Жудасна. Біце лекара нажом? Прытым педыятра? Цэліць у вісок? Гэта ж бандыцтва! Розна бывае і ў нас, і чалавек толькі ходзіць пад Богам. Трэба в. высокай культуры, каб чалавек перамог у сабе таго “д’ябла”, злыя інстынкты ў ім, ужо зароджаныя. Некалі дапамагала з імі змагацца рэлігія. Людзі баяцца права, а вось усялякай несумленнасьці не баяцца, бо мала ў каго ёсьць той перажытак – сумленне. Сяння кожны можа на сябе зарабіць. Галодных і абсалютна бедных няма. А вось засталася лянота, зайздрасьць, распуста, прага мець, нічога ня робячы. І рэзультаты. Зразумела гэта было пасьля вайны, калі паяўляецца рознае шумавінне. Сяння гэта – недаравальна! Думаю, бядую і вельмі шкадую, адзінотай і горам скарожаную некалі, душу сваяго Сына. Чаму п. Люцынка так хутка пайшла на працу? Рада вельмі, што маюць цяпер з Марцінкам сваю кватэру. З мэблямі не бяда! Усё зробіцца з часам. Абы кватэра. Добра, што мілая Бабуся пры іх. Няхай жывуць, як ёсьць, і хваляць Бога, што разам, што расьце харошы, дарагі хлопчык. Вітайце іх ад мяне. Пажадайце ім добрага здароўя і шчасьця. Добра, што і Вы на працы. Цікавей праходзіць жыцьцё. Сяння ўсім Вам трэба добра працаваць, каб дагналі ўпушчанае. Жадаю Вам спакою і міру з поўным захаваннем людзкой дастойнасьці. Сыну я напісала. Даравала нетактоўнасьць і на гэты раз. Маці ёсьць маці. Калі ім званіла, дык удома быў і Міхась. Талковы ён хлопец і добра вучыцца. Часамі мне піша. Сын хоча сюды прыехаць, але пакуль-што да нас не пускаюць. Сябра Язэп, калі Вы будзеце наведваць сваяго ўнука, дык пастарайцеся пагутарыць з маім сынам, як бацька. Паясьнеце яму, што ён шчасьлівы яшчэ і ня мае права на жыццё гневацца. Няхай працуе, цешыцца з сям’і, з сыноў, са здароўя і хваліць Бога, што яшчэ ёсьць так, як ёсьць. Вялікія патрабаванні да жыцця робяць чалавека нешчасьлівым і злым. Трэба часамі задаволіцца тым, што ёсьць. А мець магчымасьць плённа працаваць лекарам, гэта ўжо ёсьць шчасьце. Ён хоча перагнаць сваю маці ў літ. творчасьці. Скажэце яму, няхай творыць паціху, будуць яго друкаваць, а маці ўжо свой век дажывае. Яшчэ дажане і перажане яе. Мы з с. п. Мужам ніколі не знайшлі з ім супольнай гутаркі. Ён рабіў усё нам на злосьць і многа адабраў здароўя. Можа, апамятаецца. Жонка яго без сумлення і сэрца. Уплыў яе, гэта жудасны ўплыў на яго. Унукі ня вельмі ёй паддаюцца. Малы Алесь некалі з болем казаў мне: як нам жыць з такой мамаю? Я гаварыў ёй два разы ўжо, што яна паступае не па-хрысьціянску. Яна ўдавала іх без прычыны бацьку, а той біў іх бязьлітасна, не разабраўшыся ўсё жыццё. Яна як садыст. Ня памятаю, каб некаму што добрае зрабіла. Усё на злосьць, і то з “мілай” усьмешкаю. Так склалася жыццё гэтага няшчаснага хлапца. Яна жудасна скупая і прызнае толькі грошы. А так нельга і не патрэбна. Я ўжо пішу Вам усё як брату. Мусяе быць шчырасьць, каб нейк яго ратаваць. Язэпку, родны, Зямляча мой дарагі, яшчэ раз вам вялікае дзякуй за вестку. Пішыце мне. Няхай Бог гадуе Вашае мілае Дзіцятка. Дочку ніколі не папракайце. Нічога нават не пытайцеся ў яе. Калі зможа, дык скажа сама. Вашая Ларыса. Зэльва, 20/ІІІ. 1981 г. Дарагі мой, найлепшы Язэп! Дзякуй Вам вялікае за вестку пра Юрку. Усё гэта балюча, дзіка несуразна. Трымайце мяне, прашу Вас, у курсе справы. На нявестку спалягаць ня можна, яна не напіша. Спазьнілася з адказам на ліста, бо зноў дрэнна з сэрцам і раптам прыстаў да мяне нейкі нялюдзкі грып. Паліла мяне і калаціла страшна. Не магу цяпер адчуваць запахаў і ўся яшчэ хварэю і прыхворваю. Даўно так цяжка не хварэла. Даглядалі чужыя людзі. Ужо хаджу. Надвор’е кіслае, а ў мяне задаўнены рэўматызм, да ўсяго. Сачу за Вашымі падзеямі, і хочацца, каб з вясновымі працамі настаў і спакой. Залежыць мне цяпер, каб Юрка крыху прышоў да сябе. Каб пазбыўся страху і мог выдатна працаваць, як лекар. Добра, што ён у Беластоку. Той Гарадок, дык наагул нейкае шумавенне. Апошні час у Юркі быў такі “слоўнік”, што ўстыдна было крыху. Я ня вельмі хачу, каб Юра сюды ехаў. Тут зноў можа расстроіцца, выпіць са знаёмымі чарку, а гэтага яму цяпер трэба пазьбягаць. Няма каля яго друга. Нявестка настолькі скупая, бесчалавечная і зьдзеклівая (да праступнасьці!), што паправіцца і супакоіцца ўдома будзе яму цяжка. Самыя глядзеце, куды яго там накіраваць. Юра ня піша мне. Баіцца, каб хоць чым не дапамагчы. Пісала нявестка. Мне крыху жаль, але крыху і сьмех. Я ўсё неабходнае маю. Здаецца, што выйдзе кніжка1, і тады зусім будзе добра. Калі нешта прашу ў далёкіх сяброў, дык гэта толькі лекі. Бяз іх мне было б надта дрэнна. Цешуся, што Марцінка хораша разьвіваецца, а Вы з жонкаю разумныя бацькі, усё ўспрынялі так па-чалавечы. Малайцы Вы ў мяне! Выдатна тое, што ёсьць свая кватэра. Марцінка, знача, мае свае “апартаменты”. Старайцеся, каб пры п. Люцынцы былі, сапраўды, добрыя “няні”. Найлепей, каб змагла быць там як найдаўжэй Вашая жонка. Хоць Вас шкада, бо і Вам, як унуку, патрэбная і цеплыня і апека. Рада, што Вы зноў крыху на працы. Сярод добрых людзей, дык і лягчэй крыху. Патрэбная і капейка, без яе ж няма ніякага руху. Я дык яшчэ не бядую. На маю пенсію і хворы кот не пражыў бы, але крыху на кніжцы, крыху часам за вершы ў часапісах, і так і сяк і пакуль-што хапае. Я апранутая, і гэта галоўнае, ды з магілкаю ўсё ў парадку, аж паспакайнела на сэрцы. Толькі б з гэтым хворым сэрцам зрабіць нейкі парадак, ды адчапіўся б ад мяне гэты нялюдзкі грып. Даўно нікому не пісала, гэтак было дрэнна са мною. Хачу напісаць Вам, дарагі Язэп, што ўсе мае тры браты былі фактычна ў польскай арміі. Расьціслаў загінуў 28 красавіка 1945 г. у арм. Касьцюшкаўскай недзе пад Берлінам. Пахавальную маю. Аркадзі і Аляксей былі ў арміі ген. Андэрса. Пайшлі туды дзяцьмі яшчэ з высылкі. Аркадзі загінуў 27 ліпеня 1944 г. і пахаваны ў Лорэтто ля Рыма ў братняй магіле з палякамі. Там іх 64 чалавекі (здаецца). Быў у мяне здымак той магілы, але ўсё нам пагінула. На гэты раз у Празе. Аляксей мае 6 сыноў і дачку ў Англіі. Яны мне пісалі, але цяпер лісты не даходзяць. І за сьмерць маіх дарагіх, юных братоў біць яшчэ сына нажом у вісок? Што за нагласьць! Юрка не ідэал. Такім яго зрабілі ворагі людзкасьці, за што і яны яшчэ будуць разьлічвацца перад Богам, перад вялікай справядлівасьцю, да якой некалі прыйдуць людзі! Прашу, трымайце мяне ў курсе спраў. Дзякуй за добрае слова пра Алеся. Ён разумны і шляхотны хлопчык, і я в. хачу, каб Ваша жонка, п. Люцынка і Марцінка былі сябрамі яму, даволі адзінокаму, бо верыць ён толькі Міхасю. Яшчэ раз дзякуй, Язэпку! Вітайце шчыра сваіх, цалуйце Марцінку. Ваша Ларыса. Зэльва, 19/ІV. 1981 г. Дарагі і паважаны Язэп! Сяння ў Вас Сьвята. Вітаю Вас шчыра, шчыра, хоць спозьнена. Даруйце мне гэта. Так склалася. Спачатку гэта была хвароба, пасьля паклікалі мяне на З’езд беларускіх пісьменнікаў1. І гэта забрала мне і думкі і час. Маем даволі вялікі даробак ужо. Шкада толькі, што болей у нас сяння сівых галоваў, чымсьці моладзі, але гэта палепшыцца з часам. Я была там як госьць толькі, і то малаважны, але сустрэла шмат знаёмых і незнаёмых асоб і разгубілася крыху ад іх увагі, сардэчнасьці. Максім Танк2 шыракаплечы, добра выглядае, хораша выступаў. Кандрат Крапіва3 зусім старэнькі, праходзіў, апершыся аб руку малодшай дамы. Было сардэчна там і амаль сьвяточна, хоць тэмп З’езду быў моцна працоўны. Крыху сумна мне цяпер у Зэльві. Што датычыць маёй нявесткі, то в. цяжка сказаць дрэнна на чалавека, калі нават гэта і праўда. Таму я моцна думаю, калі нешта пішу, і безумоўна – небеспадстаўна. Я і сама ніколі ня думала, што так многа зла можа хавацца за “нявіннай” вонкавай ветлівасьцю. Гэта датычыць болей маяго с.п. Мужа, але і мяне. Я рада, што сыну маяму лепш. Жадаю ім шчасьця, здароўя, памыснасьці, але хворае сэрца маё ўжо астыла да іх, і яны мне, амаль, чужыя. Столькі тут людзі аказваюць мне дабрыні і цяпла, што няма ніякага параўнання з імі. Я мушу быць ім, тым людзям, удзячнай і плаціці за дабро дабром. Ноччу вёў мяне сын суседкі на цягнік у Мінск, а другая суседка йшла абавязкова: “Бо вам лепей будзе на маю руку аперціся”. Чакалі мяне і хату маю пільнавалі, і штодня тут, амаль, пры мне. Богу за гэта дзякую. Чуюся дрэнна, але жыць яшчэ трэба. Сябры хочуць забраць мяне ў лепшыя варункі жыцця, але ці варта гэта рабіць на тых пару гадоў, якія мне засталіся? А ўнукі? “Добры” Алесік за цэлы год ні слова мне не напісаў. Бацька і Міхась пішуць, што ён ня хоча думаць пра навуку, што дорага ім каштуе рэпетытар і што да Алеся просьбы іх не даходзяць. Не разумеюць, што сталася з хлопцам? Можа, тыя неспакойныя падзеі ў Вас зрабілі хлопца такім? Нельга яму быць сяння абыякавым да навукі! Цешуся, што Марцінка “слухае” паэзію. Ня ведаю гэтага верша Тувіма. Цешуся, што Вашая сямейка разам на сьвята і расьце Вам харошы ўнук. Што датычыць маёй кніжкі, то мне ўжо “загадалі” рыхтаваць да друку другую! Тая выйдзе, безумоўна, і гэта вельмі цешыць мяне, бо чуюся ўсё горай. Слабею нейк… Добра, што сын у Беластоку, бо там будзе мець менш магчымасьцяў выпіць. Там, думаю, кампаніі такой няма. Хоць і ў нас тут розна. Гэтая “хвароба” не залежыць ад стопня асьветы, на жаль. 21/ІV. Так занятыя дні, што сяння толькі дапісваю Вам ліст. У вачах усе тыя твары, якія я бачыла на З’ездзе, і Мінск. Здаецца мне, што здалёк ад іх я не змагу ўжо пісаць нешта. Такая, усё ж, творчая свая сям’я. Розныя мы ўсе, але думаю, што ў кожным сэрцы Беларусь, Яе мінуласьць, Яе цяжкі лёс, як сьвятыня. Хатка мая сялянская здаецца мне шэрай і не такой ужо дарагой, як некалі. Адчуваецца патрэба выходзіць нам у шырокі сьвет і быць раўнаважнымі, раўнавартаснымі з сусьветнымі дасягненнямі сапраўднай культуры. А культура, гэта перадусім гуманізм, павага да чалавека, яго дастойнасьці, яго думаў і творчасьці. Не аспрэчваць законаў прыроды і натуры, дзе народ – гэта сям’я са сваёю спецыфікай і накопленымі скарбамі культуры пакаленняў. Трэба ўносіць гэтыя вартасьці ў скарбніцу сусьветнай культуры, а не растоптываць іх і глуміць ці праходзіць міма, каб пасьля вяртацца і шукаць сьлядоў сьвятога для нас. Думаю, што ліст сяння пойдзе! Усяго, усяго Вам найлепшага, Язэпку. Сардэчна цалую ўсю Вашу сямейку. Ваша Ларыса. [На палях першай старонкі:] Буду рада, калі пагаворыце з Юраю як з сынам. Мне ад іх нічога ня трэба. Ларыса. Зэльва, 23/V. 1981 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Атрымала Вашага аптымістычнага ліста, і непамерна цешыць мяне малады Ваш энтузіязм. А вокал усё квітнее, і пагода цудоўная. Язэпку мілы, нікуды ня думаю ехаць са сваёй хаты, ды ад жадання мілых сяброў да іх зьдзяйсьнення сяння вялікія перашкоды. Кніжка, здаецца, выйдзе, бо яна ўжо ў плане. Дзякуй за весткі пра нашых. Юрка ня піша мне (можа, лісты недаходзяць), а Міхась папрасіў толькі вызаў. Вельмі мала пісаў пра сябе. Так, я чула, што Юрка в. добра сітуаваны, і гэта мяне цешыць. Вось нервовасьць яго, пасьля тае траўмы псіхічнай, мне не падабаецца. Але ў Вас цяпер такая сітуацыя, што няма спакою. Можа, гэта на яго ўплывае? Дзякуй, што адведалі іх, што мне напісалі. З кватэраю не зусім мне падабаецца. Жыць з нейкім побач і чакаць, калі ён памрэ і пакіне кватэру, гэта, нейк, неэтычна. Гэта ў духу толькі маёй нявесткі. Аб зборнічку яго нешта мне ўспамінаў Міхась. Юрка разумны хлопец, але і ў яго творах праяўляецца часта грубасьць і рэзкасьць. Гэта не падабаецца мне. Гэта не пераканаўчы шлях да людзкіх сэрцаў. Паводле мяне мусяе быць мужнасьць, якая вырастае з патрэбы праўды, дабрыні і чалавечнасьці. Мужнасьць непахісная і сапраўдная. Але добра, што кніжачка яму выйдзе1. Гэта падтрымае яго на духу. Мне яшчэ цяжка думаць пра іх. Надта моцныя былі крыўды. Усё дараваць можна, але ня ўсё здольныя мы забыць. Што да Алесіка, дык я так і думала. Гэта Міхась пісаў мне, непакоіўся яго дрэннай вучобай, пытаў парады. Я думаю, што хутка Вы знойдзеце “супольную мову” з Марцінкам. Бачыце, як добра, як хораша мець такое шчасьце ў сямейцы. Часта ўспамінаю Вас, калі мае ма[ла]дыя “сяброўкі” прыносяць мне паказаць сваіх дзетак. Учора быў у мяне ў гасьцях такі жвавы, мілы Сярожка. Прыходзіў з мамаю і цёцяю. Яшчэ яму толькі годзік, а ўжо абегаў усю хату. Супакойваецца толькі, калі гартае кніжку. Бярэ і адхіляе пальчыкамі странічкі, і не парве. А роцічак поўны зубоў! Добра, што Вы не эгаіст і міла дзеліцеся з унукам – бабусяю. Яна яму сяння в. патрэбная. Ім абоім. Пацярпеце крыху, толькі добра даглядайце сябе, каб не галадалі Крый Божа! Стараюся забыцца пра З’езд…Надта балюча прыгадваць творчыя, цікавыя гутаркі ў сваёй адзіноце. Была пару дзён у мяне адна журналістка1. Было цікава і мне і, здаецца, ёй. Нават памагала мне садзіць гарод. Гэта на рэдкасьць інтэлігентная і разумная жанчына. Прывезла мне кветкі. З сабою адвезла нарцызы і туліпаны мае. Летась было ў мяне туліпанаў безьліч. Сёлета іх меней, але надта многа нарцызаў, і ўвесь гародчык у сініх незабудках. Пасадзіла ўжо памідоры. Вельмі хораша зацьвіла любімая яблыня с. п. Мужа. Гляджу на яе, і шчыміць мне сэрца. У гэтыя пагодныя дні са здароўем быццам бы лепей. Хаджу не сьпяшаючыся і наагул асьцерагаючыся моцных рухаў, дзеля хворага сэрца. П. Войцікава2 прыслала мне зёлкаў. Наагул людзі дапамагаюць, як і чым могуць. Я ім таксама. Што пішуць Вашыя? Як іх здароўе? Ці маладыя не выбіраюцца да Вас? Як там у Вас з прадуктамі? У нас таксама няшмат чаго ў крамах, але, калі ў каго якая гасьціна, то гнуцца сталы. Крыху замнога выпіваюць нашыя суродзічы, ды шкада толькі, што ад зямлі ўцякаюць. Але гэта, здаецца, агульнае явішча ў сьвеце. Дрэннае явішча. Мы гадаваліся ў цесным кантакце з прыродаю, і таму многа змаглі выцерпець і заўсёды застацца людзьмі… Бывайце, дарагі Язэп. Глядзеце сябе. Не забывайцеся пра маё існаванне! Вашая Ларыса. Зэльва, 23/VІ. 1981 г. Шчыра паважаны і дарагі сябра Язэп! Вельмі рада, што Унук Ваш расьце і напаўняе радасьцю Вашыя сэрцы. Жадаю Вам і надалей памыснасьці і спакою. У мяне неспакой. Міхась напісаў мне, што “бяруцца” ўжо і за яго. З болю замерла мне сэрца. Хлапец Ён чэсны, і відно, што мужны і неадродны, а верны сваім і свайму. Што там у Вас робіцца? Проста баюся за іх спакой і бясьпечнасьць. І ўнук і сын просяць вызаў. Вызаваў, пакуль-што, не даюць, а весткі з Польшчы людзі прыносяць в. цяжкія. Жывецца мне па-ранейшаму. Справа кніжкі нейк заглохла. Ня вельмі гэтым праймаюся. Усё пакідаю часу. Тым часам наш сьвятар3 узяў мяне з сабою ў Жыровічы. Быў дождж, але белыя вежы сьвятыняў аж сьвяціліся на цемені хмараў і зелені дрэў. Пастаяла каля шырачэзнай ліпы, якой, кажуць, што ўжо многа соцен гадоў. Барадатыя Айцы паказалі мне сьвятыні і іх цудоўныя скарбы. Сярод гэтай, духоўнай нейкай, цішыні я адчувала сябе, як у сярэднявеччы. І яшчэ я пад гэтым уражаннем. Быў тут адзін з беласт. палякаў, які заверыў мяне, што палякі адносяцца да Юркі добра. Нават яго друкуюць. Дык хто ж тады там не дае ім жыць? Баюся, што цяжка ім несьці гэтае прозьвішча, на якім столькі нашых цярпенняў і пакуль-што ніякіх плямаў няма... Няхай Бог мае іх у сваёй апецы. І як гэта Вашыя ўмудраюцца слаць пачкі з Вільні? Ад нас нічагусенька не бяруць. Язэпку родны, будзеце ў Беластоку, дык абявязкова наведайце нашых. Парайце ім, што будзеце лічыць патрэбным. Няхай асьцерагаюцца злых людзей. Юзя пісала мне нядаўна. Памёр яе бацька. Глядзеце сваяго здароўя! Жадаю Вам усяго найлепшага. Пішыце! Ваша Ларыса. Зэльва, 2/ІХ. 1981 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэпку! Даўно не пісала Вам. Было шмат працы, крыху хварэла і яшчэ хварэю. На гэты раз прычапіўся бранхіт. Сёлета ў нас многа гуркоў, памідораў, дык рабіла запасы на зіму, што пры маёй малой надта пенсіі – неабходна. Напэўна вы ўжо чыталі “Голас Радзімы” за 13/VІІІ 81 г., таму Вам гэтае газеты не пасылаю1. Як гадуецца мілы Ваш унук? Як усе Вы жывеце і як прайшло лета, дзе адпачывалі? Ад нашых прыйшлі толькі віншавальныя карткі са спазьненнем, амаль на месяц. Лістоў ад іх няма. Відавочна, і мае да іх не даходзяць. Найболей перажываю, што не прыедзе мой Міхасёк. Часамі ў маю “пустэльню” заглядаюць, праязджаючы, харошыя сябры, і тады лягчэй мне робіцца на сэрцы. Паслала вашым “Песню пра зубра”2, але ці хоць яе атрымалі? Цяжка мне паслаць нешта лепшае, бо 33 рб. 75 кап. крыху малавата, каб сяння пражыць. Трымаю ўсё пару рублёў на кніжцы, бо Бог ведае, што са мною тут можа быць заўтра… Праўда, людзі мяне не пакідаюць, але могуць пакінуць сілы. Непакоюся за Алесіка, што дрэнна вучыцца. Сяння будучыня чалавека залежыць ад сякога-такога дыплому. Баюся таксама за нестрыманасьць сына адносна чаркі. У такіх выпадках бывае дрэннае і таварыства. А хочацца, каб ім было добра. На парозе ўжо сапраўдная восень. Крыху пасьпяшалася яна сёлета. Пасылаю вам два апошнія здымачкі з магілы с. п. Яначкі. Там я найчасьцей і бываю. Ня пішацца нейк мне цяпер, хоць думак не бракуе, як і не бракуе балючых праблемаў і ў сьвеце, і ў маім жыцці... Паэтам бракуе сяння слоў, роўных сіле сучаснага аружжа, каб спыніць тую катастрофу, якая прадбачыцца ў сьвеце… Напішэце мне, як Вам жывецца, ці сапраўды такія цяжкасьці ў Вас з прадуктамі? Зямля ж нешта родзіць!? Напішэце мне, ласкава, як там жывуць нашыя. Вітайце сваіх! Заўсёды са шчырасьцю ды Ваша Ларыса. Зэльва, 1/Х. 1981 г. Шчыра паважаны і дарагі сябра Язэп! Рада была з Вашага ліста і з вестак аб Карнэльцы3, Данчыку4 і інш. Нашыя мне пра такія справы ня пішуць. Дарэчы, мінулы тыдзень была тут нявестка з Алесікам на пахаванні сваёй маці ў Гомелі. Да нас не заехала. Але званіла я ёй у Гродна, бо мне пра яе пазванілі. Не пазнала па голасе Алесіка. Зусім ужо як дарослы. Дануся якраз ляжала хворая (двубаковае запаленне лёгкіх). Ляжаў і яе муж, але гасьцей і прынялі і правялі, хоць ня могучы. Была я ў іх на днях, расказвалі. Прапанавала Дануся ім грошы, але нявестка ўзяла ўсяго 10 рб. Нечаму ехала без капейкі. Я тыя грошы вярнула з удзячнасьцю, нейк вярнула б і болей. Пасылак яна казала не прысылаць, бо тое, што з гэтуль можна паслаць, яны маюць. Вельмі я ўдзячная дарагім людзям, якія ўспомнілі мяне 27/VІІ на дзень маіх нарадзінаў… Я першы раз чула пра гэта. Дзякуй і Ім і Вам, што напісалі пра гэта. Здавалася, што цэлы сьвет ужо пра мяне забыўся, а гэта толькі забыліся дзеці і ўнукі… Цешуся, што Вам хораша расьце Марцінка. Я ўжо цешылася з яго, калі яшчэ Ён Вам не нарадзіўся. Дай Бог Яму шчасьця і яснае долі ў жыцці. А я тут усё сяджу ў сваёй пустэльні, нейк каратаю час, крыху прыхворваю. Усе запасы на зіму, уключаючы і бульбу, у склепі. Апал на зіму ў хляве, толькі б Бог даў сілы з гэтага ўсяго скарыстаць. Міхась, яшчэ дзецям, пісаў малой Карнэльцы, але пасьля перастаў, бо цяжка яму было адказваць мілай даме па-ангельску. Добра, што сустрэліся. А мілы Данчык прыслаў мне некалі сваю кружэлку, а я яму кніжку з удзячнасьці. Дарэчы, падпісала ўжо дагавор з выдавецтвам на сваю новую кніжку. Гэта адзінае, што цешыць мяне, а іначай сумна і адзінока. Нявестка сказала Данусі, што я для іх чужы чалавек, а мне напісала: “Мамачка, Вы адныя цяпер нам засталіся на сьвеце”… Жудасна ўсё гэта і незразумела… Богу дзякаваць, што ёсьць яшчэ людзі акрамя іх. Усяго Вам найлепшага. Пішэце мне! Усіх Вас сардэчна вітаю. Л. Г. [На палях першай старонкі:] Толькі Вам веру, і таму спакайней мне цяпер на сэрцы. Вельмі баялася за сваіх, ведаючы, як ня ўсе любяць Валю… Ларыса. Зэльва, 11/ХІІ. 1981 г. Шчыра паважаны і дарагі сябра Язэп! З радасьцю заўсёды вітаю лісты ад Вас. Цешуся, што “ня стогнеце”, знача, са здароўем лепей. Сардэчна вітаю Вас і ўсю Вашую мілую сямейку са Сьвятам Каляд! Жадаю Вам найлепшага ў наступаючым 1982 г. З трывогаю заўсёды думаю пра ўсіх Вас, асабліва цяпер, зімою. Крыху памагаю сваім. Пасылаю, што дазваляюць. Здароўе няважнае, ды і настрой неспакойны, нервовы, як тыя падзеі ў сьвеце. У такія хвіліны ня пішацца, ня творыцца. Вельмі шкадую, што так далёка ад мяне дарагія ўнукі. Дзякуй вялікае за цікавыя весткі з бел. жыцця. Сакрата Яновіча1 добра ведаю. Ён быў у нашай хаце, і я, будучы ў Польшчы, была ў іх. Ведаю, што ён з Крынак. Творчасьць яго даволі арыгінальная. У нас у Зэльві быў Алесь Барскі2. Выступаў тут з другімі паэтамі. Да мяне не зайшоў. Дзіва тут няма, але аб высокай вартасьці яго як чалавека сьведчыць дрэнна. Сакрат зайшоў бы. Вельмі хораша і ўрачыста сьвяткуе-адзначае Беларусь 90-годдзе М.Багдановіча3. Найболей пастараліся нашы мастакі. Пару разоў даволі доўга і в. разумна выступала па тэлебачанні і наша дарагая Зоська Верас. Яна в. хораша і цёпла піша заўсёды пра Вас. У нас з Ёю в. шчырая і сталая карэспандэнцыя. Цешуся і дзіўлюся, што малы Марцінка ўжо бегае і залазіць на ложак. Час ляціць, і хлопчык яшчэ многа прынясе Вам радасьці і пацехі. Я тут жыву як і раней. Вельмі прыкра, што няма бел. паштовак нават з нов. годам. Ня ўсё ў мяне тут добра і гладка, але я крыху ўпёртая, і думаю заўсёды сваімі катэгорыямі. Пражыўшы век, мы болей разумеем жыццё і лепей ацэньваем яго вартасьці. Часам хочацца падказаць нешта, каб было лепей, дружней, але да мяне мала прыслухоўваюцца. Непакоюся крыху за Вас усіх, таму трымайцеся і фізічна, і маральна. Калі будзеце ў Беластоку, дык заўсёды наведайце нашых. Будзьце бацькам для маяго сына. Ён патрабуе добрай і разумнай рады. Яшчэ раз вітаю ўсіх Вас з Каляднымі Сьвятамі! Шчасьця Вам у Новым годзе. Ваша Ларыса. Zelwa, 18/III. 1982 r. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Даўно няма вестак ад Вас, і я непакоюся. Давялося мне паважна захварэць. Дрэнна з сэрцам. Нічога не бывае без прычыны. Гэта і суровая адзінота і іншыя справы. У дзяцей пакуль-што ўсё добра. Жаль, што нельга пасылаць пачак ад нас. Пісаў Алесік, Міхась у Ольштыне вечна галодны і худы, як пасьвісьцёл. Мяне тут лечаць таблеткамі, кроплямі (уколаў няма), галоўнае сэрца і нэрвы. Схапіла мяне нейк адразу. Юзя мне выслала тое1, што я прасіла ў Яе. Пакуль-што я не атрымала. Няхай і яна сочыць за гэтым. Папраўлюся крыху, дык вышлю ім пару кніжак. Маёй яшчэ няма. Ці чулі пра сьмерць М. Забэйды-Суміцкага2? Цікава, ці дазволяць перавезьці яго ўрну з попелам ды спадчыну на Бацькаўшчыну? Пакуль-што – маўчаць. Ён усё апісаў Дзяржаўнаму музею БССР. Каб быў апісаў “Беларускаму музею старажытнага мастацтва”, было б разумней. Яны болей адданыя справе культуры і сваяму музею. Няхай пакуль-што спачывае наш сьпявак у старой і гасціннай да яго Празе. Там, дзе і Скарына, ды іншыя. Нашай Зосьцы Верас ужо хутка 90 гадоў, 30/ІХ. Каб не забыліся павіншаваць яе, хоць гэтая дата яе пужае. Сяння быў ад яе ліст, як заўсёды, в. талковы. Сын і ўнукі хочуць сюды прыехаць. Ад нас, на жаль, не даюць зусім вызаваў. Мне проста неабходна бачыць Міхася, бо надта люблю яго. Трэба, каб тут мне дапамог, пабыў са мною. Алесічак таксама харошы хлопец. А як гадуецца ваш Марцінка? Ці кажа ўжо слова – дзед? Няхай добры Бог блаславіць Вас і гэтага Вашага харошага хлопчыка! Як са здароўем, Язэпку? Як здароўе Вашай жонкі? Перажывалі мы тут крыху за Вас, але спадзяёмся, што маеце што есьці і што з кожным днём будзе ў Вас спакайней і лепей. Чакаю ад Вас хоць пару слоў. Агульная сітуацыя ў сьвеце таксама ня робіць людзей аптымістамі, таму так непакоімся і адныя за адных перажываем. Вітаю Вас з вясною і з усімі яе сьвятамі! Пасылаю Вам здымак М. Багдановіча. Ваша заўсёды Ларыса. [На палях першай старонкі:] Трымайцеся, Язэпку! Вітайце жоначку, Люцынку, цалуйце мілага ўнука. Л. Зэльва, 23/ІV. 1982 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Спадзяюся, што вясна ўмацавала крыху Вашае здароўе, а мілы Марцінка ёй яшчэ ў гэтым памог. Я таксама моцна хварэла. Дрэнна ўсё з сэрцам. Робяць уколы, рухаюся павальней, як некалі. Перад сьвятамі3 было многа работы. Сьвятамі кожны дзень, былі госьці. Я моцна рада ўвазе людзей, але сілаў крыху бракуе. Стамляюся пад вечар зусім. На стале стаяць жывыя гвазьдзікі. Цудоўна памаляваныя яечка сябрамі – таксама. Ёсьць нават сьвежыя гурочкі і цытрына, аб мясе і масьле ня кажучы. Няма радасьці з жыцьця і няма здароўя. Дзеці і ўнукі пішуць. Абяцаюць прыехаць, калі дазволяць, але толькі – на коратка… Нявестка піша, што ў іх шмат сваёй працы… Была ўжо карэктура зборніка1. Ня ўсё лепшае ў яго ўвайшло, але атрымоўваецца даволі цікава. Рада буду Вам яго паслаць, калі атрымаю. Юзя прыслала мне два кускі аксаміту. Столькі было радасьці! Вялікае, старое стогадовае Евангелле цяпер ззяе на ўвесь храм. Пераплялі ў бурдовы аксаміт. Вычысьцілі да залатога бляску канты і абразкі на ім. Надта ўсё прыдалося. Пацалуйце і Вы Яе ад нас усіх за гэта. Акрамя “непаслушнага” сэрца здаюць мне ўжо крыху і нэрвы. Не без прычыны, хоць большасьць людзей тут для мяне в. добрыя і ласкавыя. Будуюць нешта каля нас, але хаты маёй яшчэ ня зносяць. Бяруць толькі кусок хлява і гарода. Мне хопіць на мой кароткі век. Юра піша, што ўсё нешта строіць... Жаль, што ў яго няма інакшых патрэбаў, акрамя матэр’яльных, і ўсё яму мала і мала. Мы нейк жылі іначай. Крыху дзяліліся з людзьмі, а цяпер людзі, проста ўзварушліва, мне памагаюць. Найболей надакучае мне адзінота. Прывыкла я для некага жыць. Гэта быў мой дарагі, хворы с. п. Муж. Для сябе жыць нейк я ня ўмею. Ем толькі тады, калі нехта да мяне прыйдзе, многа думаю. Як расьце дарагі Марцінка? У мяне тут зноў аналагічны выпадак, і на днях ужо нехта народзіцца самотнай маме. Вельмі разумная жанчына яна. Заставайцеся з Богам! Заўсёды Ваша Ларыса Геніюш. [На палях першай старонкі:] Пакуль-што да Вас з Зэльвы не прымаюць ні пасылак, ні кніжак нават. З Гродна прымаюць толькі 20 штук у дзень. Ларыса. Зэльва, 11/VІ. 1982 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Вельмі шкада мне Вашага брата. А яшчэ болей мілай Юзенькі, бо ведаю яе адданасьць сваяму мужу. Будзем спадзявацца, што, калі ёсьць паправа, дык яна будзе сталай. Страўнік – рэч паважная, але ня трэба думаць найгоршае. Даўно ад іх не было ліста. Ведаю, што ныркі гэта таксама балючая і дрэнная рэч. Маюць такую хваробу мае знаёмыя. Трэба прымаць Вам нешта прафілактычнае, каб каменні болей не тварыліся. Прыдумала такі лек адна румынская лекарка, і ў Польшчы гэты лек прадаецца. Начыста забылася, як ён называецца, але ў Вас будуць ведаць. Шкода, што нельга атрымаць ад Вас календара. Цешуся, што добра атрымалася апавяданне Юры. У нас нельга цяпер нават купіць “Голас Радзімы”. Раней пару экземпляраў прыходзіла ў Зэльву. Пасьля шматлікіх уколаў чуюся лепш. Фактычна многа залежыць ад настрою, а ў жыцці бывае розна. На днях былі лісты ад Юры і ад Міхася. На жаль, вызаваў да Вас пасылаць яшчэ нельга. Вельмі хочацца пабачыць унукаў. Юра ўсё піша, што мала яму грошай. Мне так балюча чытаць падобнае, бо я ад іх нічога не патрабую. Ведаю, што лекары абясьпечаныя нядрэнна. Мне прыслалі задатак за кніжку, ды было яшчэ крыху за першы зборнік, так што жыць можна, толькі б спакой і хоць нехта побач са сваіх родных. Дзякуй за весткі аб польскіх перадачах пра Беларусь. Гэта в. цікава. Шкада, што М.Танк і інш. не выступалі па-беларуску. І палякам было б цікава пачуць нашую мову, з якой, іначай, рэдка сутыкаюцца. Рада, што Максімка [маецца на ўвазе: Марцінка. – Рэд.] хораша расьце і ўжо гаворыць, што маеце з унука радасьць. У мяне таксама хворыя ногі, але гэта рэўматызм. Дрэнна в. калі непагода. Іначай яшчэ ўсё раблю сама і ўсюды хаджу. Надта многа сёлета ў мяне было туліпанаў, а цяпер півоні цьвітуць, як у Італіі. Так ніколі яшчэ не было. Пра кніжку, пакуль-што, болей нічога ня ведаю. Хочацца верыць, што выйдзе. 28/ІІІ я паслала Юзі “Жывапіс Бел. ХІІ і ХVІІІ ст.”. 19/V “Вянок” Багдановіча і інш. Ці атрымалі? Бо можна рэкламаваць. Вітайце сваіх, цалуйце Марцінку. Ваша Ларыса. [На палях першай старонкі:] Дарагую Зоську Верас прынялі ў саюз пісьм… Л. Не забывайцеся пра мяне. Часьцей пішэце. Спадзяюся, што не галадаеце. Лячэцеся паважна. Усяго, усяго Вам найлепшага. Ваша Ларыса. Зэльва, 12/VІ. 1982 г. Сяння дождж. Я крыху прастыла, і будуць мне ставіць банкі. Кніжка, можна сказаць, што выйдзе. Прыслалі сяння канчатковы ганарар за яе (разам з задаткам крыху праз 4 тысячы). Маю што далажыць да сваёй маленькай пенсіі, але болей цікавіць мяне сама кніжка – якая ж яна будзе? Каб хоць карыснай была для людзей і мілай, лепшым людзям нашага Народу. Ваша Ларыса. Зэльва, 15/ІХ. 1982 г. Сябра Язэп! Даруйце ласкава, што даўно Вам не пісала. То кніжка, то госьці, то нездароўе, якое, на жаль, не мінае. Апошні час так было дрэнна, што ціск упаў 100 – 60. Віною, кажуць, стэнакардзія! Зрабілі мне многа ўколаў, давалі розныя лекі. Найлепшы лек – гэта бачыць Міхася з Алесем і мець некага блізкага побач. Аднак гэта ўсё безнадзейна, і таму ўжо слабая надзея на поправу. Вельмі шкадую, што не магу паслаць Вам сваёй кніжкі. Нельга гэтага зрабіць нават з Гродна. Не прымаюць. Сябру Чэсю я выслала, а для Вас ляжыць прыгатаваная. Юры ўзялі ў канверце адну. Зайшла шчасьліва. Кніжка мае жывы водгук усюды. Пісалі мне, што людзі – “не адрывалі дыханні, прачыталі яе два разы запар”. Што яна стала настольнаю кніжкаю ў сям’і і г. д. Нават моцна пахваліў яе і М. Танк, якому 17/ІХ сёлета спаўняецца 70 гадоў. Было ў мяне тут многа непрыемнасьцяў, у выніку чаго і такі стан здароўя. Стараюся аб гэтым ня думаць. Хочацца быць бліжэй да сваіх, бо з маяго роду нікога тут не засталося. Бывае ў маёй хаце многа людзей, але ў душу ім не заглянеш. Бывае, што і раздражняюць, бо шмат хто з іх хоча то, якія захаваліся, кнігі, то дываны ці другія рэчы. То сабе, то ў музей. Перабіраю ўсе дарагія драбніцы, успамінаю с. п. Яначку і робіцца мне дрэнна. Усё ў жыцці нам пагінула. Бедна жывучы і цяжка працуючы, зноў паявіліся ў нас кніжкі і сякія-такія памяткі беларускія, і гэта людзям не дае спакою. І сьмешна і крыху злосьце. Цяпер людзям лягчэй жывецца, дык кожны мае магчымасьць прыдбаць сабе сам. Як жывецца Вам, як расьце мілы Марцінка? Ці рабілі п. Люцынцы аперацыю і як удалася? Мой с. п. Муж такія рэчы часта лячыў уколамі. Быў в. добры касметычны эфект. Але калі жылякі былі вышэй каленяў, тады пасылаў на аперацыю. Як з Вашым асабіста здароўем і са здароўем жонкі? Трымайцеся, там, якмага! У нас тут усё весткі пра падзеі ў вас. Нам трудна ар’ентавацца ў гэтым пытанні, але ўсё ж думаецца, што пры любой уладзе, пры любых варунках край трэба паставіць на моцны эканамічны фундамент. Важны і маральны і фізічны стан моладзі, здароўе народу, яго экалагічнае пытанне. У нас тут таксама не пераліваецца. Людзі цяпер больш адукаваныя і патрабавальныя ў пытаннях справядлівасьці і інш. Я дык мала і выходжу з хаты, рада, калі мяне не чапаюць. Цяпер усе на бульбе, а яна сёлета слаба ўрадзіла. У калгасах, кажуць ураджай лепей, як у людзей на маленькіх сотках. Там адпаведныя ўгнаенні. А Беларус, ведаеце, працавіты, гаспадарны, дзе ні прыпыніцца, зараз і хлевушок паставіць, дзе і куры і парасяткі. Сёлета будзе трудней. Адно добра, што пакуль-што спрыяе пагода. Я рада, што маю што далажыць да свае маленькае пенсіі. Жыву бязьбедна, хоць гасьцей бывае многа. Кажуць, што было б іх яшчэ болей, каб ня так іх шчыра прымала мая ціхая хата, а то саромяцца. Нядаўна заязджаў цэлы аўтобус, 11 асоб з АН БССР. Экспедыцыя музея бел. стар. мастацтва1. Было в. цікава. Усе людзі высокаадукаваныя, улюбёныя ў сваю справу. Жанчыны перанялі ролю гаспадыняў і выдатна спраўляліся з гэтым. Везьлі цікавыя экспанаты з Палесся, старыя геаметрычныя тканіны, абразы з пустуючых храмаў і інш. Стараюцца захаваць даўніну. Заставайцеся з Богам! Усіх сваіх шчыра вітайце. Пішыце мне. Ваша Ларыса Геніюш. [На палях першай старонкі:] Напішэце мне, як са здароўем сябра Чэся? Каб хоць ня быў гэта рак… Як Ён чуецца сяння? Вітайце іх шчыра. Ваша Ларыса. Зэльва, 19/Х. 1982 г. Сябра Язэп! Загаманіла восень за вокнамі і крыху пахаладнела. Страх мне суровай зімы. Дзякуй Вам за ліста, за памяць. А кніжкі сваёй пэўна і не змагу Вам выслаць. У нас цяпер новы закон. На высылку нейкае кніжкі за мяжу трэба браць дазвол з Мін. культуры ў Менску, плаціць там на месцы пошліну, тады толькі прымуць кніжную пасылачку на пошце. Я не губляю надзеі перадаць Вам праз некага гэтую кніжку. Здаецца, мае сябры выслалі крыху кніжак маіх сыну з Менску. Буду прасіць яго, каб даў Вам. Як чуюся? Дрэнна. І дзіва няма. Але пісаць пра гэта ня хочацца. Апошні час давялося многа мне перажыць. Была тут зусім адна, зусім безбаронная. Кніжка таксама ня ўсім падабаецца, і гэта вам зразумела… Яшчэ жыву, а як будзе заўтра, дык ня ведаю. Дзякуй Вам за весткі пра сваіх. Каб хоць адужаў, мацней стаў на ногі дарагі сябра Чэсь. Гэта ёсьць бяда і сапраўдная. Юзя цудоўная, добрая жанчына. Яна дагледзіць яго як ніхто. Разумны наш, добры сябра Чэсь. Адно суцяшае, што дзеткі пры іх. Сын і ўнукі пішуць мне ня часта. Хіба толькі, калі што ад мяне патрабуюць. Нп., купіць Міхасю тут шчаня “каўказскай аўчаркі” за трыста рб, а сыну наладзіць адносіны ў Менскім батанічным садзе, бо таго, што ён патрабуе на сваю “дзялку”, ужо нават у Польшчы бракуе… А я сапраўды паважна хворая, і мне тут дапамога патрэбная, ня клопаты. Сітуацыя мая амаль трагічная. Век позьні, сілы ўбываюць, заўтра няпэўнае. Другой кніжкі няма чаго спадзявацца, бо яе ня выдадуць, як выдалі гэтую. І то ў ёй многа зьменена, скарочана, ды часта перайначана. Інтэрнацыяналізм я толькі разумею як дружбу ў народзе і дружбу паміж народамі. А замяняць у маім сэрцы роднае і адвечнае чужым я ня ўмею, ды і не хачу. Гэта было б супраць усіх законаў жыцця і прыроды. Дружба ёсьць дружба, а сям’я ёсьць сям’я. Я сапраўды не магла выслаць Вам кніжкі з Зэльвы, але я Вам яе нейк дастаўлю. А пакуль заставайцеся з Богам. Моцна цалую малога Марцінка. Ваша Ларыса Геніюш. [На палях першай старонкі:] Шчыра вітайце сваю сямейку. Здароўя Вам жадаю, радасьці з Марцінка і мірнага, харошага, бязьбеднага жыцця. Ваша Ларыса. Зэльва, 19/ХІ. 1982 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Дзякуй вялікі за ліста. Лісты ад Вас заўсёды цікавыя, цёплыя і зьмястоўныя. Цешуся, што палякі хораша прынялі нашыя Купалаўскія і Коласаўскія дні ў Польшчы1. А. Мальдзіса2 я добра ведаю. Ён быў у нас пару разоў і заўсёды дасылае мне свае новыя творы. Цяпер, мне пісалі, што ён у Лондане. Рада таксама, што мая кніжка дайшла да Юзі і Чэся. Мае сябры здолелі паслаць сыну некалькі маіх кніжак з Менску. Я прасіла Міхася, каб адну Вам паслалі. Ці атрымалі Вы? Са здароўем мне крыху лепей, але я ўжо чалавек непрацаздольны. Пакуль-што даю нейк рады. У мінулую суботу вечарам нехта мне пастукаў у акно. Я выйшла адчыніць дзьверы. Гэта прыехала Марыя3 з Баранавіч. Яна атрымала пасылку ад Юзі, у якой была для мяне хустачка. Вось яна тую хустачку і прывезла. Яна атрымала невялікую, але з усімі выгодамі кватэру. І хоць гэта на чацьвертым паверсе, але блізка касьцёла, што яе старэнькай, добрай маме падабаецца. Марыя толькі пераначавала і ў нядзелю раненька ўжо паехала, бо маці адной і сумна і цяжка, бо хворая. Марыя выглядае добра. Жыве тым, што ёй памагае Юзя. Нэрвовая крыху, неспакойная. Нарэшце быў ліст ад сына. Піша, што раней не было часу напісаць. Я рада, што жывыя-здаровыя і нейк даюць сабе рады. Па-чэснаму сказаўшы, то нейкага зразумення, тым больш дапамогі ад іх не спадзяюся, ды яшчэ, Богу дзякаваць, не патрабую. Я тут не без людзей. Ёсьць дрэнныя, але ёсьць яшчэ і добрыя людзі, якія жывуць сваім розумам. Апошні час многа давялося тут мне перажыць, і гэта падарвала здароўе. Калі чалавек адзінокі, то цяжка яму бараніцца. Цяпер спакайней. Як гадуецца мілы Марцінка? Як Вам жывецца матэр’яльна? У нас тут людзі ўсё нешта сабе гадуюць. Я то не трымаю цяпер нічога, але ўсяго мне хапае. Зычу Вам усяго, усяго добрага, ад здароўя пачынаючы. Заставайцеся з Богам! Вітайце сваю мілую сямейку. Ваша Ларыса Геніуш Зэльва, 16/ХІІ. 1982 г. Даражэнькія! Сардэчна вітаю Вас са Сьвятам Каляд і зычу шчасьця, добрага здароўя і памыснасьці ў наступаючым Новым Годзе! Даўно няма ад вас весткі, але спа­дзяюся, што ў вас усё па-ранейшаму мірна і добра. Галоўнае, ці ўсе Вы здаровыя? Як расьце мілы Марцінка? Ад Юзі даўно, даўно не было ніякае весткі. Як там са здароўем п. Чэся? Як я Вам пісала, была ў мяне Марыя. Абяцала напісаць мне, але пакуль-што ніякае весткі ад яе няма. Непакоюся, ці здаровая яе старэнькая маці. Нядаўна была пару дзён у Менску. Выпала мне такая нагода. Акрыяла там крыху душою, паздаравела. Горад цудоўны! Чысты, мірны, працоўны. І людзі там мне здаліся лепшымі. Бачыла М. Танка. На свае 70 год яшчэ выглядае молада і бадзёра. Цешуся з гэтага, бо чалавек ён выдатны ва ўсіх разуменнях. Была ў музеі Бел. стараж. мастацтва і культуры. Была захопленая знойдзенымі па ўсіх кутках Беларусі скарбамі. А колькі іх у фондах! Прымалі мяне, як і я іх заўсёды прымаю: ад шчырага сэрца. Многія прыходзілі, каб паглядзець на мяне. Шмат фатаграфавалі. Шкада, што хоць ня 20 гадоў раней. А то што ўжо са старога чалавека. Дажываецца век, і творчы перыяд канчаецца. Сын мой і ўнукі пішуць часамі. Відно, што і ім хочацца да мяне прыехаць. Можа Бог дасьць, усё ўлагодзіцца, і мы зноў будзем па-сяброўску адныя адных наведваць. Зіма пакуль яшчэ ў нас ні сьнежная і не марозная. Я рада, бо гэта ашчаднасьць для паліва. Ці паслаў Вам мой сын “На чабары настоена”? Я яго аб гэтым прасіла. Ці будзе ў Вас шчодры і багаты стол на Сьвята? Ці прыедзе да Вас Марцінка? Зычу Вам радасьці сьвяточнай, шчасьця сямейнага і ўсяго добрага ў жыцці. Ваша Ларыса Геніюш. Зэльва, 28/І. 1983 г. Шчыра паважаны і дарагі Язэп! Вашыя сьвяточныя віншаванні я атрымала. Дзякуй вялікае. На днях прыйшоў і Ваш ліст з 26 сьнежня... Рада, што прыйшоў, і я ведаю, што Вы здаровыя, што быў у вас унучак. Спадзяюся, што кніжку маю Вы атрымалі. Богу дзякую, што п. Чэсь перамог свае хваробы. Жадаю яму здаровечка. А з Карнэлькі, дык проста гордасьць і радасьць для добрых бацькоў. Каляды прайшлі мне на вяселлі хрышчонага сына1. Было яно багатым, гучным. Гасьцей да 100 чалавек. Мне сэрца падтрымалі ўколамі, таму магла там вытрымаць да канца, каб урачыста падарыць маладых. Хаджу і цяпер кожны дзень на ўколы. Ціск упаў: 100 на 60. Аслабела зусім. Даведалася, што сын мой моцна п’е. Страшна перажываю, бо і сям’ю яго шкада і ўстыд перад людзьмі. П’яны ён як жывёліна, і мяне бярэ жах, што магу яго такім бачыць... У нас цяпер змагаюцца з падобнымі праявамі. Патрабуюць чэснасьці і працы. Юзенька прасіла ў мяне пяць кніжак. Трэба мне зьвярнуцца ў Мін. культуры БССР. Такі цяпер парадак. Можа, і дазволяць. Кніжкі для яе маю. Цешуся, што Вы не адзін. Разам і сьвяткаваць радасна, слухаць свае кружэлкі. Некалі і мне прыслаў мілы Данчык сваю кружэлку. Ці ня выдаў ён чаго новага? Надта тут ім цікавяцца, а мне не даюць спакою. У нас зіма не зіма. Мест сьнегу – дажджы. Надвор’е нездаровае, асабліва для маяго зацяжнога рэўматызму. Я ўжо думала, што ня дам рады стаць на ногі, але сяння мне крыху лепей. Таму пішу. Сумую вельмі без сваіх унукаў, якія пішуць мне і якіх так хочацца бачыць. Малюся за ўсіх іх, каб хоць апамятаўся бедны сын. Алкагалізм лічу хваробаю, і вылечыцца з яе можна толькі сілаю свае волі. Як разьвіваецца мілы Марцінка, ці добра гутарыць? Вітайце Юзеньку і ўсю іх дарагую сямейку. Пішэце мне. Буду старацца паправіцца крыху. Буду чакаць сваіх унукаў. Жадаю Вам усім усяго самага добрага, сьветлага. Ваша Ларыса. [На палях 1-й старонкі:] Цешуся, што нешта нашае друкуецца ў Вас. Маладзец Сакрат! Сардэчна вітайце сваю дарагую жонку. Ваша Ларыса. Пасляслоўе “Адчуваецца патрэба выходзіць нам у шырокі свет” Змушана пачынаю з паправак да першай часткі публікацыі – “Дзеяслоў”, № 4 (47), 2010. Не ў Злучаных Штатах Амерыкі знайшліся гэтыя лісты Язэпа Найдзюка. Там толькі была зроблена спроба зазірнуць у сямейны архіў Часлава і Юзэфы Найдзюкоў; іх дачка Ядзя пагаджалася пашукаць у старых бацькоўскіх паперах лісты Ларысы Геніюш, але пакуль гэта не ажыццявілася, на жаль. А лісты, адрасаваныя паэткай Язэпу, старэйшаму брату Часлава, зберагаюцца ў Лодзі (Польшча) у мастака Міколы Давідзюка. Ён атрымаў іх з рук адрасата недзе за месяц да ягонай смерці падчас чарговай сустрэчы ў Інаўроцлаве (Польшча), дзе Язэп Найдзюк (1909 – 1984) жыў усе паваенныя гады і нават быў пахаваны як Юзэф Александровіч. Драматычны лёс гэтага чалавека, шчырага беларуса і нястомнага працаўніка, друкара і асветніка – шматгадовага рэдактара часопіса “Шлях моладзі” (Вільня), аўтара кнігі “Беларусь учора і сяньня” (Менск, 1944, перавыдадзена ў Мінску ў 1993). Сучасным Скарынам назваў яго слынны даследчык беларускай гісторыі Юры Туронак. Між іншага, калі Язэп недзе ў 1960-я гады пачаў перапіску з братам, які жыў у Каліфорніі (ЗША), польская служба бяспекі хутка “вылічыла” яго, ён быў паніжаны на службе, але большых рэпрэсій не рабілі. Час ужо мяняўся, дый Польшча – не СССР… Таму да гэтай адметнай постаці мы пастараемся вярнуцца ў наступных публікацыях, а пакуль – толькі Ларыса Геніюш і Язэп Найдзюк, іх ліставанне ў апошнія гады жыцця. Пра сустрэчу з Язэпам Найдзюком у чэрвені 1944 года ў Менску, пра поўную небяспекі і рыцарства супольную вандроўку да Вільні, па горадзе і далей, да нямецкай мяжы, Ларыса Антонаўна эмацыйна распавяла ў “Споведзі”. Як вынікае з тых даволі кароткіх занатовак, віленскае беларускае асяроддзе было ёй духоўна блізкім, гэта было кола аднадумцаў, калі знаёмы завочна чалавек робіцца сябрам ад першай сустрэчы, як нярэдка і ягоныя калегі, бо ўсе яны – рупліўцы на беларускай ніве. І праз дзясяткі гадоў засталася гэтая ўдзячная памяць пра “сваіх” людзей і вернасць агульным ідэалам, не аціхла жаданне абмяняцца думкамі з сябрамі. Рознымі шляхамі даходзілі весткі пра таго ці іншага чалавека ў растрэсеныя паваенныя гады. Лучнасць паміж Язэпам Найдзюком і Ларысай Геніюш удалося навязаць, калі ў Польшчу, пасля адбыцця ў СССР гулагаўскага тэрміну, выехаў Мар’ян Пецюкевіч. Ён працаваў у Торуні ў музеі. І тут яго выпадкова – па голасе! – пазнаў Язэп Найдзюк, Юзэф Александровіч паводле дакументаў. Праз нейкі час кола знаёмых падпольскіх беларусаў пашырылася… Зэльвенскі адрас Ларысы Антонаўны даслаў Язэпу/Юзэфу яе сын Юрка (ліст ад 29/ХІ.78 г.). І вось ужо 25/І.79 г. яна выводзіць на паперы “паважаны і дарагі сябра Язэп”… (А на канверце адрасат Józef Aleksandrowicz.) У зборы Міколы Давідзюка зберагаюцца 36 лістоў Ларысы Геніюш, пяць яе віншавальных паштовак (чатыры Калядныя і адна Велікодная), газетныя выразкі з вершамі (“Гродненская правда”, 10/ІІ. 80 г.), машынапісныя копіі чатырох яе Калядных вершаў, пяць лістоў Юркі Геніюша да Язэпа Найдзюка (заўважу, што толькі ў апошнім – 1982 года ёсць зварот “сябра Язэп”, дагэтуль было “абцякальнае” – “даражэнькія і любыя нашы прыяцелі”) і зборнічак вершаў Ларысы Геніюш, выдадзены польскімі беларусамі падпольна ў 1987 годзе. Ён мае назву “Dzieviać vieršaŭ” (надрукаваны лацінкаю), складзены з тых твораў, якія знайшліся сярод лістоў Найдзюка. Уступнае слова напісаў Сакрат Яновіч (на жаль, не пазбег прыкрых памылак – у прыватнасці, мужа Ларысы Антонаўны назваў Міхалам). Зборнічак друкаваўся ўручную (быццам у часы Скарыны), наклад – 150 асобнікаў. Код на апошняй старонцы (BNV1987/9) расшыфроўваецца так: Беларускае незалежнае выдавецтва, 1987 год, дзявятая (выдавецкая) пазіцыя. Лісты Ларысы Геніюш (а іх ужо сабрана даследчыкамі яе жыцця і творчасці больш за тысячу) пры іх поўнай сістэматызацыі цалкам заменяць той дзённік, які ёй шмат хто раіў пісаць. Яны заўсёды датаваныя, у іх выкладаюцца не толькі навіны яе небагатага на падзеі штодзённага жыцця, але і занатоўкі пра цікавых гасцей, іх працу і развагі, закранаюцца сусветныя падзеі, надвор’е, ураджай на калгасных палетках і людскіх агародах. І ўсё гэта так непасрэдна пераплецена… Яна непаслядоўная ў правапісе, нават сваё прозвішча піша па-рознаму, часам забывае пра коскі і абзацы, не падпарадкоўвае граматыцы прапісныя літары. Але вобразна занатоўвае рэальнае жыццё, яна ўдумлівы і назіральны суразмоўца – для кожнага карэспандэнта крыху інакшы па тэмах, танальнасці. Яна амаль ніколі не выказвае сваю грамадска-палітычную пазіцыю наўпроставым асуджэннем: ведае, што яе лісты могуць чытаць тайныя цэнзары, а таму толькі намёкам дае зразумець субяседніку, чым устрывожаная. Так, у лістах да Язэпа Найдзюка пастаянна гучыць непакой за сітуацыю ў Польшчы. Недахоп інфармацыі пра тамтэйшыя падзеі, пра мэты і сілы “Салідарнасці”, немагчымасць выслаць нейкую дапамогу ўнукам, боязь гвалту над роднымі і блізкімі, над беларускай меншасцю не прос­та непакоілі – палохалі і прыгняталі. Колькі тады людзьмі было перагаворана паўшэптам, як абменьваліся рэдкімі лістамі ды самымі неймавернымі чуткамі! Памятаю, як сама ў 1981 годзе – цяжарная, валакла на мінскі паштамт муку, цукар ды шампунь для сяброў у Беластоку. Асабліва трывожна стала, калі 13 снежня генерал Ярузэльскі ўвёў ваенны стан. А яна ў лістах да Язэпа трымаецца спакойнага тону і дбае пра вечныя жыццёвыя каштоўнасці – здароўе, дзяцей, паразуменне ў сям’і… І гэтаксама ненавязліва – пра творчыя праблемы, пашану да роднай мовы, культуры, традыцый. Сваімі лістамі яна як бы стварала сусветнае беларускае кола, магчыма, зусім не маючы такой акрэсленай задумы. Яна зводзіла/знаёміла людзей, далёкіх, можа быць, геаграфічна, але блізкіх духоўна, яна “закідвала” нейкія тэзы, думкі для адначаснага іх абдумвання ў розных асяродках, яна пашырала інфармацыю пра беларускасць як норму… І не шкадавала на ліставанне ні часу, ні высілкаў. Вядома, ёй была прыемная ўвага людзей, асабліва цешылася магчымасцю інтэлектуальных кантактаў. Часам думаю, што ліставанне было для яе нейкім ратавальным абярэгам: з аднаго боку, гэта давала адчуванне прысутнасці ў асяроддзі сабе роўных – таленавітых і адукаваных, нацыянальна і сацыяльна блізкіх, з другога – улады асцерагаліся публічна ды моцна ціснуць на яе, бо шырока вядомая асоба можа “прынесці непрыемнасці” для рэпутацыі такой улады І дзякуй Богу, што яе карэспандэнты ў розных краінах збераглі гэтыя лісты. З часам яны стануць афіцыйна прызнанай нацыянальнай каштоўнасцю. Валянціна Трыгубовіч